Toespraken Nationale Dodenherdenking

Beste aanwezigen,

Morgen vieren we dat we al bijna 80 jaar in vrijheid leven. Vandaag staan we stil bij het feit er grote offers voor die vrijheid zijn gebracht. Dat was nodig. Want ons land ging 5 jaar lang gebukt onder het naziregime, een ideologie van haat en vernietiging. Dat regime kreeg vooral gezicht door een enorme haat tegen Joden.
Met de holocaust als resultaat. Op beestachtige wijze werden bijna 6 miljoen Joden vermoord.

Ook hier in Elst woonden een aantal Joodse gezinnen. In de loop van de Tweede Wereldoorlog werden zij opgepakt en afgevoerd. 2 jaar geleden hebben we op trottoirs in de Dorpsstraat en langs Rijksweg Noord 10 zogenaamde ‘struikelstenen’ geplaatst. Deze stenen herinneren ons aan deze Joodse dorpsgenoten en het enorme onrecht wat hen is aangedaan. En dat we hun verhalen niet mogen vergeten.

Bijvoorbeeld het verhaal van Salomon Manassen. Hij woonde hier in Elst in een fraai en ruim pand aan de Rijksweg Noord. Salomon was slager en werkte in de ‘Betuwsche Vleeschhouwerij’, de zaak die hij van zijn vader had overgenomen. Op 10 april 1943 werd Salomon opgepakt, evenals zijn broer Eugenius en diens vrouw Rachel.

Eerst werden ze naar kamp Vught getransporteerd, om uiteindelijk via kamp Westerbork afgevoerd te worden naar vernietigingskamp Sobibor in Polen. De 2 mannen werden vervolgens doorgestuurd naar kamp Dorohucza. Dat was een berucht werkkamp voor turfstekers. Het kamp was omgeven met prikkeldraad. Er was continue een machinegeweer op de gevangenen gericht om ervoor te zorgen dat ze niet zouden ontsnappen.

De levensomstandigheden in kamp Dorohucza waren erbarmelijk. De gemiddelde levensverwachting was dan ook slechts enkele weken. 2 keer per dag kregen de gevangen een zwarte vloeistof die koffie werd genoemd. Drinkwater kregen ze niet. Verder was er een dunne soep van zuurkool en een heel klein beetje hondenvlees.

De gevangenen konden zich wassen in de beek. Salomon hield het er nog 6 maanden uit. Op 30 november 1943 werden de ontberingen hem teveel en overleed hij. Salomon was toen 59 jaar oud.

Zijn huis aan Rijksweg Noord raakte in oktober 1944 zwaar beschadigd bij het Duitse offensief tegen Elst. Het werd afgebroken en de nieuwe woningen die hiervoor in de plaats kwamen vervaagden de herinneringen aan Salomon Manassen en zijn familie.

De 10 struikelstenen, maar ook dit monument hier, zijn bedoeld om ons weer even bij die persoonlijke verhalen stil te zetten en te laten reflecteren. "Het herinneren van de verhalen van oorlogsslachtoffers is een daad van eerbetoon aan hun lijden en een toewijding om te voorkomen dat dergelijk leed zich ooit herhaalt”, zo sprak holocaustoverlevende Elie Wiesel. 

Dat herinneren is hard nodig. Nu misschien wel meer dan ooit. We zien dat oorlog dichterbij is gekomen. Letterlijk, door de Russische invasie van Oekraïne. Maar ook als ik kijk naar ons eigen land, dan lijken de omstandigheden een beetje op die in de jaren ’20 van de vorige eeuw. Ook toen was er polarisatie, antisemitisme, onzekerheid en instabiliteit. Dat zorgde voor een vruchtbare bodem voor het gedachtegoed van de nazi’s.

Laat vandaag de uitkomst niet hetzelfde zijn. Laten we met elkaar de geschiedenis ongelijk bewijzen. Laten we zie dat het wél anders kan, ook al is de situatie vergelijkbaar met toen. Door de verhalen van toen te blijven vertellen. Door open staan voor de ander, ongeacht de afkomst of het geloof van die ander.

Door belangstelling te tonen, niet zo snel te oordelen en door je goed te laten informeren. Want ik geloof dat kennis de deur opent naar begrip voor de ander. Wat dat betreft maak ik mij wel zorgen over mensen die de holocaust ontkennen en het toenemend antisemitisme.

En over het feit dat we - meer dan voorheen - berichten horen van Joodse kinderen die vandaag de dag niet meer naar school durven. Van Joodse mensen die op straat worden uitgescholden en die zelfs zeggen ‘we pakken onze spullen en gaan naar Israël’. De basis van onze samenleving, in een democratische rechtsstaat, is juist dat iedereen een plek heeft. Dat je vrij bent om te kiezen, te geloven en te zijn wie je wilt zijn.

Dat je daar uiting aan mag geven, daar voor mag opkomen. Dat is een groot goed en zeker niet vanzelfsprekend. Daar zijn grote offers voor gebracht. Vandaag, 4 mei 2024, gedenken wij hen die voor die vrijheid zijn gestorven. Burgers en militairen. Mannen en vrouwen. Wij gedenken hen met gevoelens van respect en grote dankbaarheid.

Hier, in Elst. In de andere kernen van de gemeente Overbetuwe. Op de Dam.In heel Nederland.

Herdenken, opdat wij niet vergeten. Dank u wel.

Beste mensen,

Morgen vieren we dat we al bijna 80 jaar in vrijheid leven. Vandaag staan we stil bij het feit er grote offers voor die vrijheid zijn gebracht. Dat was nodig. Want ons land ging 5 jaar lang gebukt onder het naziregime, een ideologie van haat en vernietiging. Bij de gevechten kwamen niet alleen veel militairen om het leven.

Ook onschuldige burgers lieten het leven. Zoals Gerrit Bloem. Hij werd geboren op 25 september 1918 en kwam op 24 september 1944 om het leven. Een dag voordat hij 26 jaar geworden zou zijn. Hij ligt hier begraven. Op een paar passen van zijn graf liggen de Britse luchtmachtsoldaten die in dezelfde septemberdagen bij Heteren zijn omgekomen.

Op zijn grafsteen staat: ‘Onze geliefde zoon, bruidegom en broeder’. Dat ‘bruidegom’ duidt er op dat Gerrit op het punt stond te trouwen. Hij was in ondertrouw, het huwelijk was al aangekondigd. Door het wrede toeval waar oorlogen patent op hebben, kwam er een begrafenis in plaats van een bruiloft. Gerrit Bloem woonde met zijn moeder op de boerderij De Hooge Weide aan de Drielse Rijndijk. Toen de strijd om de Arnhemse Rijnbrug woedde, waren de meeste bewoners van De Hooge Weide en andere boerderijen geëvacueerd.

Gerrit was achtergebleven om voor het vee te zorgen. Op 24 september 1944, toen er aan de ten noorden van de Neder-Rijn nog hevig gevochten werd, was hij het weiland in gegaan om de koeien te melken. Daar werd hij dodelijk getroffen door Duits artillerievuur vanaf de hellingen aan de overkant. Een zwager en een ambtenaar van de gemeente hebben hem begraven.

Een nicht van Gerrit, Annette Bloem, deed wat naspeuringen naar het lot van haar oom. Ik vind het mooi en belangrijk dat ook nu nog deze verhalen boven water komen. Want – en ik citeer holocaustoverlevende Elie Wiesel:

"Het herinneren van de verhalen van oorlogsslachtoffers is een daad van eerbetoon aan hun lijden en een toewijding om te voorkomen dat dergelijk leed zich ooit herhaalt.”

Dat herinneren is hard nodig. Nu misschien wel meer dan ooit. We zien dat oorlog dichterbij is gekomen. Letterlijk, door de Russische invasie van Oekraïne.

Maar ook als ik kijk naar ons eigen land, dan lijken de omstandigheden een beetje op die in de jaren ’20 van de vorige eeuw. Ook toen was er polarisatie, antisemitisme, onzekerheid en instabiliteit. Dat zorgde voor een vruchtbare bodem voor het gedachtegoed van de nazi’s. Laat vandaag de uitkomst niet hetzelfde zijn. Laten we met elkaar de geschiedenis ongelijk bewijzen. Laten we zie dat het wél anders kan, ook al is de situatie vergelijkbaar met toen. 

Door de verhalen van toen te blijven vertellen. Door open staan voor de ander, ongeacht de afkomst of het geloof van die ander. Door belangstelling te tonen, niet zo snel te oordelen en door je goed te laten informeren. Want ik geloof dat kennis de deur opent naar begrip voor de ander.

Wat dat betreft maak ik mij wel zorgen over mensen die de holocaust ontkennen en het toenemend antisemitisme. En over het feit dat we - meer dan voorheen - berichten horen van Joodse kinderen die vandaag de dag niet meer naar school durven. Van Joodse mensen die op straat worden uitgescholden en die zelfs zeggen ‘we pakken onze spullen en gaan naar Israël’. 

De basis van onze samenleving, in een democratische rechtsstaat, is juist dat iedereen een plek heeft. Dat je vrij bent om te kiezen, te geloven en te zijn wie je wilt zijn. Dat je daar uiting aan mag geven, daar voor mag opkomen. Dat is een groot goed en zeker niet vanzelfsprekend. Daar zijn grote offers voor gebracht. 

Vandaag, 4 mei 2024, gedenken wij hen die voor die vrijheid zijn gestorven. Burgers en militairen. Mannen en vrouwen. Wij gedenken hen met gevoelens van respect en grote dankbaarheid.

Hier, in Heteren. In de andere kernen van de gemeente Overbetuwe. Op de Dam. In heel Nederland.

Herdenken, opdat wij niet vergeten. Dank u wel.

Beste mensen, 

Morgen vieren we dat we al bijna 80 jaar in vrijheid leven. Vandaag staan we stil bij het feit er grote offers voor die vrijheid zijn gebracht. Dat was nodig. Want ons land ging 5 jaar lang gebukt onder het naziregime, een ideologie van haat en vernietiging. Bij de gevechten kwamen niet alleen veel militairen om het leven.
Ook onschuldige burgers lieten het leven.

Zoals Wim Burgers en Dries Gerritsen uit Randwijk. Wim Burgers is de opa van Wim Florissen. Wim is hier vandaag ook aanwezig. Na het mislukken van Operatie Market Garden in september 1944 kwam het front in de Betuwe te liggen. Dit werd uiteindelijk het langst stilstaande front in Europa. Maar liefst 198 dagen werd in deze omgeving regelmatig gevochten.

Al vrij snel na Market Garden werden de inwoners van Randwijk geëvacueerd. De meeste mensen uit de Betuwe trokken naar het zuiden, dat toen al bevrijd was. Zo ook de familie Burgers. Zij woonden toen aan de Bredeweg. Mevrouw Burgers vertrok met haar 3 kinderen. De oudste was op dat moment 13 jaar en de jongste nog maar één jaar. Zij vertrokken naar Best in Noord Brabant.

Haar man, Wim Burgers – de groenteboer van Randwijk in die tijd - en haar broer Dries Gerritsen bleven achter in Randwijk met nog een aantal andere inwoners. Wim en Dries zorgden ervoor dat de achterblijvers voorzien werden van groenten.

Op 1 oktober waren Wim en Dries onderweg en werden in Valburg dodelijk getroffen door rondvliegende granaatscherven, afkomstig van Duits geschut. Toen mevrouw Burgers terug kwam in Randwijk trof ze een in puinhoop aan. Het dorp was door de bombardementen en de onderwaterzetting van december 1944 voor een groot deel vernield.

Ook van de woning aan de Bredeweg was niets meer over. Daar stond ze dan. 
Zonder woning, zonder echtgenoot, maar wel met 3 kinderen waar ze verantwoordelijk voor was. De familie Siccema bood aan om bij hen in te komen wonen. Na de oorlog kreeg mevrouw Burgers met haar kinderen een noodwoning aan de Bredeweg. Daar heeft ze gelukkig nog fijn kunnen wonen, totdat de gezinswoning aan de Bredeweg klaar was en ze daar met haar gezin in kon trekken.

Ik vind het mooi en belangrijk dat Wim Florissen dit verhaal wilde delen. 
Want – en ik citeer holocaustoverlevende Elie Wiesel: "Het herinneren van de verhalen van oorlogsslachtoffers is een daad van eerbetoon aan hun lijden en een toewijding om te voorkomen dat dergelijk leed zich ooit herhaalt.”

Dat herinneren is hard nodig. Nu misschien wel meer dan ooit. We zien dat oorlog dichterbij is gekomen. Letterlijk, door de Russische invasie van Oekraïne.

Maar ook als ik kijk naar ons eigen land, dan lijken de omstandigheden een beetje op die in de jaren ’20 van de vorige eeuw. Ook toen was er polarisatie, antisemitisme, onzekerheid en instabiliteit. Dat zorgde voor een vruchtbare bodem voor het gedachtegoed van de nazi’s. Laat vandaag de uitkomst niet hetzelfde zijn. Laten we met elkaar de geschiedenis ongelijk bewijzen. Laten we zie dat het wél anders kan, ook al is de situatie vergelijkbaar met toen. 

Door de verhalen van toen te blijven vertellen. Door open staan voor de ander, ongeacht de afkomst of het geloof van die ander. Door belangstelling te tonen, niet zo snel te oordelen en door je goed te laten informeren. Want ik geloof dat kennis de deur opent naar begrip voor de ander. 

Wat dat betreft maak ik mij wel zorgen over mensen die de holocaust ontkennen en het toenemend antisemitisme. En over het feit dat we - meer dan voorheen - berichten horen van Joodse kinderen die vandaag de dag niet meer naar school durven. Van Joodse mensen die op straat worden uitgescholden en die zelfs zeggen ‘we pakken onze spullen en gaan naar Israël’. 

De basis van onze samenleving, in een democratische rechtsstaat, is juist dat iedereen een plek heeft. Dat je vrij bent om te kiezen, te geloven en te zijn wie je wilt zijn. Dat je daar uiting aan mag geven, daar voor mag opkomen. 

Dat is een groot goed en zeker niet vanzelfsprekend. Daar zijn grote offers voor gebracht. 

Vandaag, 4 mei 2024, gedenken wij hen die voor die vrijheid zijn gestorven. Burgers en militairen. Mannen en vrouwen. Wij gedenken hen met gevoelens van respect en grote dankbaarheid.

Hier, in Randwijk. In de andere kernen van de gemeente Overbetuwe. Op de Dam.
In heel Nederland.

Herdenken, opdat wij niet vergeten. Dank u wel.

Beste mensen,

Morgen vieren we dat we al bijna 80 jaar in vrijheid leven. Vandaag staan we stil bij het feit er grote offers voor die vrijheid zijn gebracht. Dat was nodig. Want ons land ging 5 jaar lang gebukt onder het naziregime, een ideologie van haat en vernietiging. Bij de gevechten kwamen niet alleen veel militairen om het leven. Ook onschuldige burgers lieten het leven.

Wilhelmien Wanders maakte dit van dichtbij mee. Tijdens de oorlog woonde zij op boerderij ‘Welkom’ in Oosterhout. Samen met haar moeder, een zusje en 3 broertjes. Op een gegeven moment kregen ze Duitse soldaten in huis. Deze namen zo maar bezit van hun huis en spullen en gingen in de voorkamer, waar een piano stond, spelen, feesten en drinken. Ondertussen zat de familie angstig in de keuken.

Toen vanaf 17 september 1944 de gevechten in deze omgeving steeds erger werden, liet het gezin de luiken van hun boerderij dichtzitten en gingen ze in de kelder slapen. In die kelder hebben Wilhelmien en haar familie vreselijke angsten doorstaan. Op de ergste momenten zat haar moeder constant hardop te bidden. Verder zei niemand nog wat. Naast de boerderij liep een droog liggende sloot, waar een heel aantal inwoners van Oosterhout zich schuilhielden.

Op een gegeven moment wilden 2 van hen even naar huis om deken te halen. Ze hadden het namelijk koud gekregen. Helaas werd dit hun fataal, want ze werden geraakt door rondvliegende granaatscherven. Hans van Kesteren was op slag dood, maar mevrouw Rumpt heeft nog even geleefd. De moeder van Wilhelmien kalmeerde haar man en 2 zonen, die helemaal in paniek waren. Ook nam ze een fles rode wijn en probeerde met een lepeltje wat vocht bij mevrouw Van Rumpt naar binnen te brengen. Helaas mocht dit allemaal niet meer baten.

Een paar jaar geleden stond het verhaal van Wilhelmien Wanders in Oud Neis, het blad van de Historische Vereniging. Ik vind het belangrijk dat dit soort verhalen vastgelegd worden en hierbij stil te staan. Want – en ik citeer holocaustoverlevende Elie Wiesel: "Het herinneren van de verhalen van oorlogsslachtoffers is een daad van eerbetoon aan hun lijden en een toewijding om te voorkomen dat dergelijk leed zich ooit herhaalt”. 

Dat herinneren is hard nodig. Nu misschien wel meer dan ooit. We zien dat oorlog dichterbij is gekomen. Letterlijk, door de Russische invasie van Oekraïne. Maar ook als ik kijk naar ons eigen land, dan lijken de omstandigheden een beetje op die in de jaren ’20 van de vorige eeuw. Ook toen was er polarisatie, antisemitisme, onzekerheid en instabiliteit. Dat zorgde voor een vruchtbare bodem voor het gedachtegoed van de nazi’s.

Laat vandaag de uitkomst niet hetzelfde zijn. Laten we met elkaar de geschiedenis ongelijk bewijzen. Laten we zie dat het wél anders kan, ook al is de situatie vergelijkbaar met toen. 

Door de verhalen van toen te blijven vertellen. Door open staan voor de ander, ongeacht de afkomst of het geloof van die ander. Door belangstelling te tonen, niet zo snel te oordelen en door je goed te laten informeren. Want ik geloof dat kennis de deur opent naar begrip voor de ander.

Wat dat betreft maak ik mij wel zorgen over mensen die de holocaust ontkennen en het toenemend antisemitisme. En over het feit dat we - meer dan voorheen - berichten horen van Joodse kinderen die vandaag de dag niet meer naar school durven. Van Joodse mensen die op straat worden uitgescholden en die zelfs zeggen ‘we pakken onze spullen en gaan naar Israël’. 

De basis van onze samenleving, in een democratische rechtsstaat, is juist dat iedereen een plek heeft. Dat je vrij bent om te kiezen, te geloven en te zijn wie je wilt zijn. Dat je daar uiting aan mag geven, daar voor mag opkomen. 

Dat is een groot goed en zeker niet vanzelfsprekend. Daar zijn grote offers voor gebracht. Vandaag, 4 mei 2024, gedenken wij hen die voor die vrijheid zijn gestorven. Burgers en militairen. Mannen en vrouwen. Wij gedenken hen met gevoelens van respect en grote dankbaarheid.

Hier, in Slijk-Ewijk en Oosterhout. In de andere kernen van de gemeente Overbetuwe. Op de Dam. In heel Nederland. 

Herdenken, opdat wij niet vergeten. Dank u wel.